Azərbaycan (bbabo.net), - Bakı, 14 fevral
XIX əsrdə Qarabağda iki ədəbi məclis - “Məclisi-üns” və “Məclisi-fəramuşan” fəaliyyət göstərirdi. Bu məclislərdə iştirak edənlərin əksəriyyəti mədrəsə və mollaxanda fars və ərəb dillərində təhsil almış parlaq şairlər idi. Ona görə də onlar əsasən iki dildə - Azərbaycan və fars dillərində yaradıcılıq edirdilər. Görkəmli özbək şairi Əlişir Nəvainin yaradıcılığının təsiri ilə - Mirzə Həsən Yüzbaşov-Qarabaği, Abdulla bəy Asi və başqaları özbək dilində gözəl ceyranlar yaratmışlar.
Bu barədə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Müasir Azərbaycan Ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri, professor İslam Qəriblinin “XIX əsr Qarabağ ədəbi məclisləri” məqaləsində deyilir. həmin yazını oxucuların diqqətinə təqdim edir.
“XIX əsrin ikinci yarısının ədəbi məclisləri arasında iştirakçıların sayına və digər ədəbi birliklərlə əlaqəsinə görə “Məclisi-üns” xüsusi yer tuturdu. Bu məclis Şamaxı “Beytüs-səfa” və Lənkəranda “Fövcül-füsax” ədəbi məcmuələrinin çiçəkləndiyi dövrdə Şuşada keçirilib. XIX əsrin 60-cı illərində Şuşada alim və pedaqoq kimi şöhrət qazanmış Mirzə Əbdülqasım çoxlu şairlər, söz biliciləri yetişdirmişdir. Ədəbi məclislərin üzvləri iclaslardan sonra da dağılışmağa tələsməyərək qızğın müzakirələr aparırdılar. Məclis yeni üzvlərlə dolduğundan mütəmadi olaraq ayrılan yerdə və təyin olunmuş vaxtda iclasların keçirilməsi zərurəti yaranıb. Məclisi ilk dəfə öz evində şair Hacı Abbas Ağah sığındırmışdı.
1864-cü ildən Ağahın evinə toplaşan gənclər şeirdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, musiqidən söhbətlər aparırdılar. Fyana, Agah, Növrəs, Mamai və başqaları əsərlərini oxuyub, fikir mübadiləsi aparıblar.
1864-1872-ci illərdə az sayda iştirakçı ilə fəaliyyət göstərən bu ədəbi məclis 1872-ci ildən Xurşidbanunun təklifi ilə Natəvan Ağahın evindən xan qızının sarayına köçür.
İsgəndər bəy Rüstəmbəyov, Xudadat bəy, Natəvanın böyük oğlu - Mehdiqulu xan Vyafa və başqaları Məclisin daimi üzvləri idi. Əbdülkərim bəy Haqverdiyev, Mehdi bəy Sarıcalı, Talıb bəy Vəzirov, Mirzə Kərim bəy Nəsirbəyov, Abbas bəy Pəri oğlu, Mirzə Həsən bəy Hacıyev və başqaları burada tez-tez görünürdülər.
Onun himayəsi ilə Natəvan mülkünə köçdükdən sonra ədəbi məclislər müntəzəm xarakter alır. Klassik şərq və Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi, musiqi, hikmət, astrologiya və tarix haqqında söhbətlər Məclisin əsas məzmununu təşkil edirdi. Sonradan məclis iştirakçıları ona “Məclisi-üns” və ya “Mehfili-üns” ləqəbini verdilər.
Tezliklə “Məclisi-üns”ün şöhrəti Şamaxıya, Şəkiyə, Bakıya, Naxçıvana, Lənkərana, Gəncəyə və başqa şəhərlərə çatdı. Şamaxıdan S.Əzim, M.A.Bixud, Ə.Zuxuri, Şəkidən İ.Nəkyam, Bakıdan Ə.Muniri, Naxçıvandan M.T.Sidqi, Lənkərandan M.İ.Qasir ədəbi birliyə uğurlar arzulayaraq təbrik məktubları göndərmişlər. Tədqiqatlar göstərir ki, məclisin əsas iştirakçıları Xurşidbanu Natəvan (1832-1897), Mirzə Rəhim Fyana (1841-1931), Mirzə Ələsgər Növrəs (1836-1912), Mirzə Həsən Yüzbaşov (1824-1904), Mamo Bek Mamai (1842) olmuşdur. -1918), Hacı Abbas Agah (? -1892), Məhəmmədəli bəy Mehfi (1821-1892), İsmayıl bəy Daruqə (1842-1891), Məşədi Nəsir Lövxi (? -1891), Mirzə Sadiq Piran İmamxan oğlu (1811-1892) , Hüseyn ağa Cavanşir (1856-?), Bəhram bəy Fyadai, Mirzə Haqverdi Syafa (?-1881), Məhəmməd ağa Müştəri (1875-1956), Mahmud bəy Mahmud, Mirzə Cəfər Köhnəfyuruş (1839-1903), Səməd bəy və İskək Səməd. bəy Rüstəmbəyov (1845-1918).
Zaman keçdikcə “Məclisi-üns” yeni-yeni şairlər qazansa da, onların hamısı Məclisin fəaliyyətində eyni dərəcədə iştirak etməmişdir.
Məclis üzvləri öz şeirlərində dostluğu, vəfanı, humanizmi - təkəbbürdən, qürurdan uzaq xislətləri tərənnüm etmişlər. “Məclisi-üns”də məclisi-fəramuşan üzvləri də iştirak edirdilər.
Şuşada qədim zamanlardan yaradıcılıq qabiliyyətli qadınlara qiymət və ehtiram göstərilib. Məclisin mütərəqqi üzvlərinin bilavasitə köməyi ilə onun fəaliyyətində şairə xanımlar H.Natəvan və F.Kaminya fəal iştirak etmiş, sonralar Azərbaycan şairləri arasında şöhrət və xüsusi hörmət qazanmışlar.
“Məclisi-üns” rəhbərliyinin Natəvana keçməsi üzvlərin genişlənməsinə, Məclisin vaxtında maddi təminatına, şairənin nüfuzunun güclənməsinə xidmət etdi. Tanınmış şairlər onun şərəfinə şeirlər, qəzəllər bəstələmiş, Natəvanın ağlını, istedadını tərənnüm etmişlər. “Məclisi-üns”də təkcə şairlər deyil, Şuşa xanəndələri də iştirak edirdi. “Məclisi-üns”də “Məclisi-fəramuşan”la yanaşı, Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Kaştazlı Haşım və başqa xanəndələr də iştirak edirdilər. Ağamirov Həsən Mirhəşim oğlunun xatirələrindən aydın olduğu kimi yuxarıda adları çəkilən xanəndələrdən başqa Molla Vəli, Molla Abbasqulu, Məşədi Dadaş, Hacı Məmməd Alı oğlu, Muxtar Kərbəlayi Məmməd oğlu, Məhəmməd Qaryağdı oğlu və tarzən Sadıqcan iştirak etmişlər. “Məclisi-üns”ün fəaliyyəti.1890-cı illərin əvvəllərindən Natəvanın həyatında baş verən faciəli hadisələrdən (oğlu Mirabbasın və əri Seyid Hüseynin vəfatı, böyük oğlunun Şuşidən Rusiyaya getməsi və s.) sonra Məclis-ünlər heç bir tədbir görmədilər. köhnə günlərdə olduğu kimi fəal şəkildə.Şeir və musiqi haqqında fırtınalı mübahisələr öz yerini Natəvanın xəstəliyindən və xəstəliyindən danışmağa, ona cansağlığı arzulayan poetik arzulara çevrildi.
“Məclisi-üns”ün fəaliyyəti 1897-ci ilə, Natəvanın vəfatına qədər davam etmişdir. Məclis üzvləri Natəvan haqqında yazdığı şeirlərdə solmuş güllərdən, susmuş bülbüllərdən acı yazır, məclisin dağıldığını təəssüflə qeyd edirdilər.
1872-ci ildə “Məclisi-üns”də təmsil olunmayan Qarabağ şairləri Şuşada “Məclisi-Fəramuşan”, yəni unudulmuşlar toplusu adlı ədəbi məclis yaratmaq qərarına gəldilər.
“Məclisi-üns”ün təşkilatçılarından M.R.Fyan yazırdı ki, bu ədəbi birliyin üzvləri Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği, Məşədi Əyyub Baki, sonralar Ağa Mirzə Cəlal, Səməd bəy, Bəhram Bək Fədai Vəzirov, Mirzə Əbdüldür. Şahin, Həsən Qara Hadi, Mirzə İbrahim Tahir və Mirzə Fəti xanım Kaminya. Məhəmmədli Tərbiyət “Danişməndani-Azərbaycan” əsərində S.Ə.Şirvanidən bəhs edərək “Beytüs-Səfa” ilə “Məclisi-Fyəramuşan” yazışmalarından xəbər verir.
Mənbələrdə Məclisi-Fərəmuşan, eləcə də digər məclislərin bütün üzvlərinin adları göstərilmir. Onun iştirakçılarının tərkibini yalnız Şuşa şairlərinin şeirləri, başqa şəhərlərdən gəlmiş şairlərlə yazışmaları və digər göstəricilərlə müəyyən etmək mümkündür. Belə ki, məsələn, farsca yazdığı “Divan”da Nəvvab qeyd edir ki, “Qarabağ tarixi”nin müəllifi Məşədi Cəfərqulu Kərbəlayi İbrahim oğlu, Mirzə Camalın oğlu Mehdi bəyin və Hacı Məşədi Əli oğlunun da üzvləridir. “Məclisi-fəramuşan”.
Araşdırmalar “Məclisi Fəramuşan”ın əsas iştirakçılarının tərkibini müəyyən etməyə imkan verir.Bunlar Mir Möhsün Nəvvab (1833-1919), Abdulla bəy Asi (1841-1874), Həsənəli xan Qaradaqi (1847-1929), Mirzə Əbdül Şahindir. (1849-1900), Məşədi Əyyub Baki (1866-1909), Fatma xanım Kəminya (1840-1898), Abdulla bəy Abış, Baxış bəy Sabur (1863-1931) və qardaşı Bəhram bəy Fəyai, Mirzə Muxtar (1866-19) , Məşədi Məhəmməd Bülbül (1863-1918 ), Molla Xəlil Şəki, Mirzə Məhəmməd Katib (1833-1889), Həsən Qara Hadi (1826-1900), Hərrat Qulu Yusifi (1823-1883), Mirzə Hüseyn Salar (?-1876), Mirzə İsmayıl Məxzun (1821-1894) , Nazim, Mirzə Əli Aşıq (1846-1894), Müznib, Sabit, İbrahim bəy Azər (1836-1885), Məşədi Cəfərqulu (?-1896), Mehdi bəy (?-1887), Hacı Əmir (?-1887), Kərbyalay Ələkbər Səfi, Mirzə Sadiq Lətif oğlu Hicri, Mirzə Sadiq İmanxan oğlu (xanəndə), Piran (1811-1892), Məşədi İsi, Hacı Qusu, Sadıqcan, Mirzə Ələsgər Növrəs, Nəvvab müəllimi - Molla Abbas ( 1831-1880), Mirqəsən Miriş (Nəvvab oğlu, 1871-1948), Mirzə Əli Mu harrier və Sadi Sani (1854-1879).
M.M.Nəvvab qeyd etmişdir ki, məclisi-fəramuşan şairləri onun evinə toplaşırdılar. Məclisin iştirakçıları təkcə şairlər deyil, ümumilikdə Şuşi ziyalılarının nümayəndələri idi.
M.M.Nəvvab məclis günlərini qabaqcadan təyin etdi, iştirakçılara dəvət göndərdi. “Məclisi-üns”lə “Məclisi-Fəramuşan” arasında ilk vaxtlar kifayət qədər soyuq münasibətlər olsa da, zaman keçdikcə onlar səmimi dostluğa çevriliblər.Məclis üzvləri bir-birini ziyarətə gedir, iştirak edirdilər.
müzakirələrdə. “Məclisi-üns” üzvləri Bəhram bəy Fyədai, Mirzə Ələsgər Növrəs və Mirzə Cəfər “Məclisi-Fəramuşan”ın üzvləri idilər.
Məclisin xüsusiyyətlərindən biri də orada təkcə şairlərin deyil, musiqiçilərin də iştirakı idi. Məclisə şərq musiqisinin və onun tarixinin gözəl bilicisi Mir Möhsün Nəvvab sədrlik etdi. Məclisin iştirakçıları Qarabağın bir çox tanınmış xanəndələrinin, tanınmış ifaçılarının və tarzənlərinin, o cümlədən Sadıqcan, Hacı Hüsü və Məşədi İsinin ustadı olmuş Xarrat Qulu Yusifi idi. Nəvvabın musiqidən bəhs edən “Vüzüxül-ərqam” əsəri Məclisin fəaliyyəti dövründə yazılmışdır. Şuşada keçirilən hər iki ədəbi məclisdə iştirak edən Məşədi İsi, Hacı Hyusyu və başqaları məşhur müəllimlərdən musiqi sənətinin incəliklərini dərk etmişlər. “Məclisi-Fəramuşan”ın nəzdində Nəvvab və Hacı Hüsünün başçılığı ilə “Məclis xanəndə” adlı musiqi məclisi keçirildi.Məclisin iştirakçıları Məşədi İsi, Keştazlı Haşım, Hacı Hüsyü, İslam Abdullayev, Mirzə Muxtar, Malıbəyli idi. Həmid və başqa xanəndələr.
Digər ədəbi məclislərdə olduğu kimi, “Məclisi-fəramuşan” üzvləri də təkcə klassik üslubda - əruzda deyil, həm də başqa tərslik formalarında gözəl əsərlər yaratmışlar. Bunu M.A.Növrəslə M.M.Nəvvabın yazışmaları sübut edir. “Məclisi-Fərəmuşan” ədəbi məcmuəsinin əksər şairləri Nəvvab yaradıcılığından ilhamlanaraq şeirlərində ilahi və dünyəvi sevgini tərənnüm etmişlər. Bu şairlər bəzən dindən xudbin məqsədlər üçün istifadə edən ruhaniləri tənqid etsələr də, buna baxmayaraq, bu motivlər onların yaradıcılığı üçün o qədər də xarakterik deyildi.
bbabo.Net