Türk dünyasının ruhani mərkəzi olan Türküstan şəhərində Xoca Əhməd Yəsəvi məqbərəsi ilə 60 metr üzbəüz, sufi ustadının külünün başına gələn turistlər və zəvvarlar tərəfindən çox vaxt məhəl qoymayan bir türbə var. İnsanlar dayanmadan mavi günbəzli binanın yanından keçirlər və görünür, bunun Yasəvi memarlıq kompleksinin bir hissəsi olduğuna inanırlar. Zahid şəxsiyyəti, “Divani Hikmət”in müəllifi Xoca Əhməd kölgədə qalmış, hətta Yasəvinin məqbərəsinin daxilində və ətrafında dincələn böyük xanları da kölgədə qoymuş, onun haqqında nə deyək, Uluqbəyin qızı, nəvəsi Rəbiə. Tamerlanın və Böyük Çöldə hökmranlığı Çimgi-Tura/Tümendən başlayan qırx yaşlı Əbülxeyir xan Şeybanidin sevimli arvadı.
Hətta Rəbiyyə Sultan Begimin məzar daşı, necə deyərlər, Əhməd Yəsəvi xanəkəsinin sərdabələrinin altına köçürülmüşdür. Lakin İpək Yolu üzərindəki qədim şəhərləri gəzərkən bunu dəqiqləşdirə bilmədik. Türbə bərpa üçün bağlandı və içəri girmədik.
Rabia təxminən 1435-ci ildə Səmərqənddə anadan olmuşdur. O, atası, Teymurilər dövlətinin hökmdarı, riyaziyyatçı, astronom və şair Uluqbəyin sarayında, diqqətin əhatəsində böyüyüb. Bu zaman onun nişanlısı gənc Xan Əbülxeyr keçmiş Coçi Ulusunda gedən daxili müharibələr nəticəsində noqayların dəstəyi ilə hakimiyyətə gələrək Səmərqənddən 2000 km aralıda, Sibirin Çimqi-Tura şəhərində qalırdı. Əbülxeyrin Sibirdəki hakimiyyətinin zirvəsi onun əsas rəqibi və qohumu Şeybani Mahmud Xoca xanın Tobol sahillərində məğlubiyyəti oldu.
Məsud Kuhistaninin “Tarix-i Əbu-l-Xeyr-xani” əsərində bu döyüş belə təsvir olunur:
“Hər iki tərəfdən səslənən nağara, truba və timpani səsləri ən yüksək səma nöqtəsinə çatdı ... Müharibə və döyüş alovu və döyüş və döyüşlərin alovu alovlandı, ölüm qartalı rəqiblərin ruhlarının quşunu oğurladı. zorakılığın caynaqları ilə. Həyat qorxusundan ürkək bədəndəki ürək sərt küləyin əsməsi altında söyüd yarpaqları kimi titrəyirdi. İgid qılıncların şimşəklərindən qan yağışları axdı və igidlərin qanından xəncərin zümrüd rəngi yaqut kimi qırmızı oldu...
Mahmud-Xoca-xan sürətli atın köməyi ilə canını döyüş meydanından və döyüşdən sağ-salamat daşımaq istəyirdi. Lakin Uca Allahın təqdiri ilə onu [və] [Əbu-l-Xayr-Xanın] əmri ilə ələ keçirdilər, onun müttəfiqləri, [igid döyüşçüləri və cəngavərləri bir adamı yıxaraq, onun qarşısını kəsirdi]. İlahi və səmavi saysız-hesabsızların köməyi ilə yol, ulduzlar kimi [onu] şəhərdən varlıq istehkamlarından əbədiyyət məskəninə göndərdi ... ".
Kuhistani onu da bildirir ki, Əbülxair xanın Mahmud-Xocı-Xanın dul arvadı Ağanak-Bikə adlı gözəllə evlənərək “xoşbəxt və şən olur”.
Əsas rəqibin məğlubiyyətindən və Tümenə bitişik torpaqlar zəbt edildikdən sonra Sibir gənc xan üçün sıxıldı. Çimgi-Tura vilayətlərində “xan hakimiyyətinə səbəb olmuş” sadiq əmirləri – valiləri daruq – vali kimi qoyub cənuba doğru hərəkət edən Əbülxeyir xan Şərqi Dəşti-Qıpçaq çöllərini bir-bir təmizlədi. Sığnakı (Sıqanak) paytaxt etdi. Bu yaşayış məntəqəsinin xarabalıqları hazırda Qazaxıstanın Qızılorda vilayətinin ərazisində yerləşir.
Əbülxeyrin çöl imperiyası tarixə köçəri Özbəklər dövləti adı ilə daxil olub və o, şimalda Tümendən cənubda Teymurilərə, qərbdə vassal Noqay Ordasından şərqdə Cunqar xanlığına qədər uzanıb.
Rəbiyyə Sultan İslamda yetkinlik yaşına gələcək əri Əbülxeyir xan Maverənnəhr sərhədlərinə gələndə yaxınlaşmışdı. Teymurilər dövləti bu dövrdə “böyük fitnə” yaşadı. Tamerlanın nəsli öz aralarında parçalandı. Rabianın atası Uluqbəyi öz oğlu Əbdül-Lətif öldürdü. Öz növbəsində parricide Aksak Teymurun nəvəsi Abdullah tərəfindən öldürüldü. Ölkə parçalandı. Daxili mübarizədə Tamerlanın nəvələrindən biri Əbu Səid köçəri özbəklərin hökmdarı Əbülxeyrin himayəsinə keçdi və 1451-ci ilin yayında çöllərin böyük ordusu Səmərqəndə hərəkət etdi. Kampaniyaya şəxsən Xan Əbülxeyir rəhbərlik edirdi.
Səmərqənddə taxtda oturan Əbu Səid himayədarına zəngin hədiyyələr təqdim etdi və onun üçün gənc qohumu, Uluqbəyin kiçik qızını ona verdi.
Məsud Kuhistani bunu belə bildirir:
“Yuxarıda adı çəkilən padişah [Əbu Səid] Uca Allahın ilahi və mərhəmətinin yardımı ilə [Xakanın xeyir-duası ilə] özünü idarə [Səmərqənd] və qüdrət taxtına oturtduqda, o zaman hökmə uyğun olaraq dövlətin sütunları, ordu və xalq hökmdarları, sadiq sultanların adətinə görə, təmtəraqla və [tam] əzəmətlə xan [Əbu-l-Xeyr-xan]a arvad verdi. [öz] qüdrətində Süleymana bənzər, ən böyük beşik və ən yüksək örtü, qadınların izzəti, sultan-şəhidin qızı və mübarək xakan Uluqbek-kürəkan - Rəbb qəbrini nurlandırsın - Rəbi'u-sultan-begim .Belə bir versiya da var ki, Əbülxeyrin qoşunları Səmərqəndə yaxınlaşdıqca Əbu Səid əməlindən peşman olmağa başladı. Döyüşkən köçərilərə baxaraq, onların Teymurun paytaxtının küçələrində necə çaparaq yollarına çıxan hər şeyi məhv edəcəklərini təsəvvür edirdi. Əbu Səid fürsətdən istifadə edərək Əbülxeyr xanın yanından ayrılaraq dəbdəbəli hədiyyələr və gənc Rəbiyyə Sultanı darvazadan qarşılamağa çıxdı. Uluqbəyin gözəl qızı 40 yaşlı Şeybani xanın ürəyini əritdi və o, orduya şəhərə girməməyi əmr etdi.
Nikahdan sonra Rəbiyyə-sultan-begim taclı əri ilə Sığnağa getdi. Doqquz aydan sonra bir oğul doğdu və ona Kuçkunçi (köçəri) adı verildi. İki il sonra - Süyunçunun oğlu (“şad xəbər hədiyyəsi”).
Xalqın yaddaşında xanın dördüncü və sevimli arvadı Rəbiyyə Sultan dindar, səxavətli bir qadın kimi qorunub saxlanılmışdır. Böyük astronom və riyaziyyatçının qızı savadı və siyasi bəsirəti ilə seçilirdi. Rəbiyə Teymurilər və Şeybanilər arasında sülh və harmoniyanın təcəssümü oldu. Onun sayəsində hətta Səmərqənddə Əbu Səidin qüdrəti ilə razılaşmayan Tamerlanın övladları da Sığnakda himayədarlıq tapdılar. Belə ki, xüsusilə Əbdül-Lətifin oğlunun Özbək xanı Məhəmməd-Cukinin yanına gəlişi haqqında məlumat verən Kuxistani yazır: Ölkə xanının arvadı və şahzadənin atasının bibisi onun üçün müxtəlif əyləncələr və nemətlər təşkil edirdi. qardaşı oğlu. Muhəmməd-Cuki-mirzə, ruhu sakit, dinclikdən həzz alaraq, Süleyman kimi bir xanın evində namaz qılırdı.
Şeybanilərlə evlilik ittifaqı sayəsində Əbu Səid Teymurilər dövlətinin birliyini bərpa etdi, lakin köçəri özbəklər dövlətinin özündə gözlənilməz parçalanma baş verdi: çöllərin bir hissəsi Əbülxeyri tərk etdi, Moğolistanın Semireciya sərhədlərinə keçdi və özbək oldu. Kazaklar (azad özbəklər).
Köçəri imperiyasının parçalanmasının səbəblərindən biri kimi tədqiqatçılar Əbülxeyrin hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsi ilə bağlı islahatları adlandırırlar. Sərt şaquli, dövlət vergisinə öyrəşməyən azad çöl sakinləri, xanın gücünü deyil, öz ailələrini ön plana çıxaran öz ağaları (özbəkcə - tərcümədə "özünə bek") başladılar. Əbülxeyri kütləvi şəkildə tərk edib kazaklar (azadlar) üçün sultanlar Kerey və Canibəyin ətrafında birləşirlər.
Əbülxeyr üsyankar özbək kazaklarına/qazaxlarına qarşı yürüşə çıxaraq 1468-ci ildə vəfat etdi. 33 yaşlı Rəbiyyə Sultan Begim ərinin ölümündən sonra Sığnakdan ayrılaraq Türküstanda məskunlaşaraq ömrünün qalan hissəsini Yəsəvi məqbərəsi yaxınlığında ibadətlə keçirib. Oğulları Kuçkunçi və Süyunçi gəncliklərindən özbək-qazaxlarla özbək-şeybanilərin döyüşçülərində iştirak etmişlər.
Əbülxeyrin ölümündən sonra Teymurilər dövləti də süqut etdi. Özbək-qazaxlar tərəfindən sıxışdırılan Əbülxeyrin nəsli Maverannəhrdən olan Tamerlanın nəvələrini darmadağın edərək yeni Özbək xanlığını (artıq köçəri deyil) qurdular. Kazaklara/qazaxlara çevrilən çöl özbəkləri Sığnakı, Türküstanı və keçmiş Əbülxeyir imperiyasının bütün ərazisini İbak xanın Sibir xanlığının sərhədlərinə qədər işğal etdilər.
Rəbiyyə 1485-ci ildə 50 yaşında həyat yoldaşından 17 il çox yaşayaraq vəfat etdi. O vaxta qədər Türküstan artıq Qazax xanlığının paytaxtı idi. Rəbiyyə və Əbülxeyrin oğulları Orta Asiyada yeni Özbək xanlığında hökmdar oldular, lakin öz mənşəyini heç vaxt unutmadılar. Şeybanilərin tarixçisi Ruzbixan “Buxara qonağının qeydləri” əsərində yazırdı: “Çingiz xanın mülklərində ən şanlı olan üç tayfa özbəklər kimi təsnif edilir. İndi [onlardan] biri - Şibanlılar və onun Xanın Əlahəzrətləri, bir sıra əcdadlardan sonra onların hökmdarı olub və belədir. İkinci tayfa öz gücü və qorxmazlığı ilə bütün dünyada məşhur olan qazaxlar, üçüncü tayfa isə mangıtlar və [onlardan] Həştərxan şahlarıdır. Özbəklərin mülklərinin bir kənarı okeanla (Xəzər dənizi nəzərdə tutulur) həmsərhəddir; digəri - Türküstanla; üçüncü - Dərbəndlə; dördüncü - Xorəzmlə, beşinci - Astrabad ilə. Və bütün bu [torpaqlar] tamamilə köçəri özbəklərin yay-qış yerləridir. Bu üç tayfanın xanları daima bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir və [onların] hər biri digərinə soxulur...”.
Qazax xanları ilə barışıq dövrlərində Rəbiyyə oğulları Sığnak yaxınlığında atalarının məqbərəsini ziyarət etdilər. Onlar türküstanda analarının qəbrini də ucaltmış, məzar daşının üzərində kitabə qoyub, rus dilinə tərcüməsində belə yazılmışdır: “Bura zadəgan, bağışlanmış (Allah tərəfindən), əfv edilmiş, fəzilətli ravvin Sultan Begim üçün sakitlik yeridir. qüdrətli, böyük sultan Uluqbəyin qızı Şəhid olaraq həlak olmuş Güraqan, qüdrətli əmir Teymur Qurağanın oğlu. Allah qiyamətə qədər bütün qəbirlərini nurlu etsin. Müvəqqəti məskəndən əbədi məskənə bu gediş seçilmiş Peyğəmbərin - rəhmətullahi aleyhi və səlləm-in hicrətinin yeni ay dövrünün 890-cı (yəni 1485) ilinin aylarından birində baş verdi.
bbabo.Net