Расія (bbabo.net), - Якія ж мы багатыя, калі ў Расіі 37 дзяржаўных моў пры адной агульнадзяржаўнай. Колькасць родных моў яшчэ большая: калі верыць "Вікіпедыі", іх 277. Не, ужо значна менш, папраўляе дырэктар Інстытута мовазнаўства РАН, член Савета пры прэзідэнце Расіі па рускай мове Андрэй Кібрык, каля 160.

Андрэй Аляксандравіч, навукоўцы ўсё спрачаюцца і спрачаюцца аб колькасці родных моў на тэрыторыі Расіі. Колькі ж іх у нас?

Андрэй Кібрык:Інстытут мовазнаўства РАН у апошнім варыянце дае лічбу - 159 моў Расіі. Думаю, яна блізкая да праўды. Зрэшты, мы адашлем спіс на рэцэнзію ў іншыя вядучыя арганізацыі, каб, атрымаўшы ад іх водгукі, прыйсці да нейкага афіцыйнага пераліку, які можна было б хаця б два-тры гады не мяняць.

А спрачаемся, па-першае, таму, што няма ніякага ўніверсальнага, агульнапрынятага рэцэпту, які дазваляе адрозніваць мовы ад дыялектаў. Напрыклад, у Дагестане традыцыйна вылучаецца даргінская мова, а лінгвісты на яе аснове адрозніваюць да 15 розных моў, паколькі яна разышлася на мноства дыялектаў. Людзі, якія гавораць на гэтых дыялектах, часта зусім не разумеюць адзін аднаго, калі не скарыстаюцца рускім або літаратурным даргінскім, якія іх збольшага аб'ядноўвае.

Па-другое, існуюць так званыя частковыя носьбіты мовы, якія ў дзяцінстве яе ведалі, потым перасталі выкарыстоўваць і размаўляць на ёй могуць толькі з цяжкасцю. Аднак нешта разумеюць. Што рабіць лінгвістам: лічыць гэтую мову жывой ці не?

Трэцяя праблема - якія мовы з'яўляюцца мовамі мігрантаў, а якія - мовамі Расіі? Напрыклад, невялікі народ удзіны традыцыйна жылі на тэрыторыі Азербайджана і Грузіі. Па шэрагу прычын у 90-я гады мінулага стагоддзя масава перасяліліся з Азербайджана ў Расію. Не ўключаць удзінскую мову ў лік моў Расіі - значыць яе дыскрымінаваць, а ўключаць - тады трэба дакладна праводзіць мяжу паміж гэтым выпадкам і мовамі нядаўніх ці часовых мігрантаў.

А ў Вікіпедыі фігуруе 277 моў…

Андрэй Кібрык: Я часта бачу лічбы, заснаваныя на перапісе насельніцтва, яны зашкальваюць за дзвесце. Але ў гэтыя статыстычныя справаздачы пападаюць, напрыклад, рэспандэнты з некалькіх краін Афрыкі. Яны пры перапісе называюць свае родныя мовы. Народ наш любіць і пажартаваць: так сярод моў народаў Расіі аказваюцца мовы эльфаў.

Як зразумець, што мова рэдкая?

Андрэй Кібрык: Колькасць носьбітаў - безумоўна, параметр. Асабліва калі бачна, што яно ўвесь час памяншаецца. Мабыць, гэта прыкмета таго, што мова збіраецца знікнуць. З іншага боку, ёсць супольнасці, якія стагоддзямі заставаліся маленькімі і пры гэтым устойлівымі. Напрыклад, у Паўночнай Амерыцы ёсць плямёны, якія налічваюць некалькі сотняў людзей, якія з пункту гледжання захавання мовы, больш паспяховыя, чым тыя, у якіх дзясяткі тысяч.

Якая мова народаў Расіі самая рэдкая?

Андрэй Кібрык: У Расіі ёсць паняцце карэнных малалікіх народаў, колькасць якіх складае менш за 50 тысяч чалавек. Верагодна, можна лічыць, што рэдкія мовы - гэта тыя, колькасць носьбітаў якіх менш за некалькі дзясяткаў тысяч.

А ў некаторых выпадках гаворка ідзе ўжо не пра тысячы ці сотні, а толькі пра адзінкі. Вось, напрыклад, на Камандорскіх астравах існавала рэдкая алеўцкая мова. Як паведаміў спецыяліст па алеўцкіх мовах Яўген Галаўко, гэтая мова летась знікла: памерла апошняя носьбітка. Праўда, у ЗША засталася яшчэ невялікая колькасць жыхароў, якія размаўляюць на Алеўцкай. Іншая рэдкая мова - так званая меднаўская алеўцкая, па назве вострава Медны. Засталося два носьбіты гэтай унікальнай змешанай алеўцка-рускай мовы, які знаходзіцца на мяжы вымірання.

Практычна зніклі ўсе енісейскія мовы. Застаўся адзін - кецкі. Між тым, гэта найцікавая моўная сям'я, якую звязваюць з засяленнем Амерыкі. Яшчэ прыклад - мовы Дагестана. Гадоў 30 таму яны здаваліся абсалютна непахіснымі. Але за постсавецкія гады адбылася масавая міграцыя з горных паселішчаў у раўнінныя сёлы, дзе ўсе этнічныя групы змешваюцца, і шматлікія мовы Дагестана ўсталі на шлях знікнення.

Што трэба зрабіць, каб мова не знікла?

Андрэй Кібрык: Каб дапамагчы адной канкрэтнай мове, трэба, па-першае, жаданне грамадства: часта бывае, што людзі неўсвядомлена губяць сваю мову, а потым пачынаюць шкадаваць аб тым, што страцілі. Па-другое, неабходна фінансавая і арганізацыйная падтрымка - дзейнасць па захаванні мовы не павінна быць падпрацоўкай па начах. Гэта вельмі працаёмкая справа. Па-трэцяе, неабходна экспертная падтрымка, выкарыстанне навукова абгрунтаваных методык. І яшчэ. У стагоддзе лічбы добра было б задзейнічаць інфармацыйныя тэхналогіі для стварэння кантэнту і рэсурсаў на мовах малых народаў. Прывяду прыклад: знікае аленяводства, а за ім і мовы аленяводаў. Але ж можна ствараць для моў і іншыя сферы выкарыстання, у тым ліку, і робячы прыкладанні для тэлефонаў на гэтых мовах. Гэта важна для маладых носьбітаў.А можна гіпатэтычна ўявіць, што моў стане больш?

Андрэй Кібрык: Такое таксама магчыма. Але ў асноўным новыя мовы ўзнікаюць, калі дзве часткі адной этнічнай групы падзяліліся і страцілі кантакт паміж сабой, кожная з іх пачынае развівацца асобна. Для сучаснага свету гэта не надта характэрна.

Андрэй Аляксандравіч, адна з родных моў Расіі - гэта руская. Ён мае патрэбу ў такой жа падтрымцы і абароне, як мовы карэнных народаў?

Андрэй Кібрык: Вядома. Асабліва, я лічу, важна паклапаціцца пра яго дыялекты, якія вельмі разнастайныя, шмат хто знікае. Адбываецца гэта таму, што яны не лічыліся каштоўнасцю, былі рэліктам, архаікай, якая цікавая толькі дыялектолагам. Многія перакананыя, што чым раней яны перастануць гаварыць на сваіх "малапісьменных" дыялектах і пяройдуць на літаратурную рускую, тым лепш. Гэта няправільна. Гэтым мы сябе збядняем. Дома можна размаўляць на дыялекце, а на публіцы - на літаратурнай рускай. Трэба змяніць стаўленне ў грамадстве да народных гаворак.

Вы займаліся вывучэннем дыялекту рускай мовы на Алясцы. У ім, напэўна, захавалася мноства старажытных слоў?

Андрэй Кібрык: Аляска была расійскай тэрыторыяй на працягу ста з лішнім гадоў, з сярэдзіны 18 стагоддзя да 1867 года, калі яе прадалі ЗША. З таго часу там склаўся сацыяльны клас так званых крэолаў: бацькі - рускія, а маці - з мясцовых. Яны выпрацавалі некаторы своеасаблівы варыянт рускай мовы - так званая аляскінская руская, якая захавалася да нашых дзён. Хоць і вельмі блізкі да знікнення: тых, для каго руская была першай мовай, засталося шэсць ці сем чалавек. У іх мове ёсць запазычанні з некалькіх аляскінскіх моў і адрозненні ў граматыцы ад рускіх дыялектаў на тэрыторыі Расіі. Ну і, вядома, старажытныя словы таксама захаваліся. Напрыклад, "сухоты" - у 19 стагоддзі так звалі сухоты. Словы "сухоты" носьбіты аляскінскага рускага не ведаюць, хоць ведаюць вельмі падобнае слова на ангельскай. Або "струж" - гэбель, прылада, якім карыстаюцца цесляры. Гэтае слова я, прызнаюся, не ведаў, але потым высветліў, што яно з 19 стагоддзі.

Дзе жывуць гэтыя рускія?

Андрэй Кібрык: Асноўнае месца, дзе мы запісвалі аляскінскі рускі - гэта вёска Нінільчык. На востраве Кадзяк мы працавалі ў 2019 годзе з апошнім паўнавартасным носьбітам мясцовага варыянта рускай мовы. У яго слоўніку было слова "чайкнуць", гэта значыць папіць гарбаты. Мы такога ніколі раней не чулі, але ў нейкіх мястэчках Расіі гэтае слова было.

Ключавое пытанне

Як клапоцяцца аб малых мовах у свеце?

Андрэй Кібрык: Зараз мовы, як правіла, знікаюць праз так званы моўны зрух, калі бацькі прымаюць рашэнне, што іх родная мова бесперспектыўная - трэба дзяцей навучаць больш прэстыжнаму.

Адзін з самых дзейсных метадаў захавання мовы, прыдуманых лінгвістамі і моўнымі актывістамі, называецца "моўнае гняздо". Ён вынайдзены ў Новай Зеландыі для мовы маоры, які быў ужо на шляху да знікнення ў 70-е гады мінулага стагоддзі, але навукоўцы і носьбіты мовы своечасова спахапіліся. Метад заключаецца ў наступным: перадаць мову праз пакаленне. Прыклад: маладыя людзі, якія збіраюцца стаць бацькамі, поўнасцю англамоўныя. Іх бацькі ў свой час ім родную мову маоры не перадалі. Але пры гэтым бабулі і дзядулі - усё яшчэ выдатныя носьбіты мовы. І калі нараджаюцца ўнукі, старэйшае пакаленне арганізоўвае моўны дзіцячы садок: на працягу ўсяго тыдня знаходзяцца з унукамі і размаўляюць на маоры. Так вырастае пакаленне дзяцей, якое, у адрозненне ад іх бацькоў, ведае мову. Потым і бацькі пачынаюць за дзецьмі падцягваць родную мову.

Даведка

21 лютага - Міжнародны дзень роднай мовы. У свеце свята было зацверджана 17 лістапада 1999 года на Генеральнай канферэнцыі ЮНЕСКА. Нагодай стала трагедыя ва Усходнім Пакістане (Бангладэш) 21 лютага 1952 года: пакістанская паліцыя расстраляла ўдзельнікаў акцыі за патрабаванні прызнаць бенгальскую мову дзяржаўнай.

2022 год названы Годам культурнага здабытку народаў Расіі. Расія прымае ўдзел у дэкадзе карэнных моў ЮНЕСКА (2022-2032), якая аб'яўлена ААН. Па даручэнні прэзідэнта РФ Інстытут мовазнаўства распрацоўвае праграму захавання і адраджэнні моў Расіі.

bbabo.Net