20-ci əsrin əvvəllərində Avropanın müxtəlif ölkələrinin kitabxanalarında erməni dilində deyil, erməni qrafikası ilə yazılmış heyrətamiz kitablar tapıldı. Sonrakı araşdırmalar maraqlı bir faktı üzə çıxardı: bu kitabların dili, ümumiyyətlə, Kuman (Qıpçaq) dilinin mətnlər toplusu və lüğəti olan Codex Cumanicusun dili ilə üst-üstə düşür. Tanınmış ukraynalı və sovet şərqşünası Aqafanqel Krımski buna diqqət çəkmiş və 1930-cu ildə “Türklər, onların dili və ədəbiyyatı” adlı kitabı nəşr etdirmişdir.
Məlum olub ki, onlar 16-cı əsrdən müasir Ukrayna və Polşa ərazisində yaşamış ermənilərə məxsusdur. Onlar ora tədqiqatçıların (məsələn, Yaroslav Daşkeviç) inandığı kimi, Krımdan və Şimali Qara dəniz regionundan Ermənistana hücum edən monqollardan qaçaraq gəliblər. Gözlənildiyi kimi, türkdilli bir mühitdə olduqları üçün onlar linqvistik cəhətdən tamamilə assimilyasiyaya uğramış, eyni zamanda Erməni Apostol Kilsəsinə dini mənsubiyyətlərini saxlamışlar.
Eyni zamanda, kifayət qədər uzun bir müddət erməni-qıpçaqların əsas sirri olaraq qalır, bu müddət ərzində bu dildə yazılı mənbələrin meydana çıxması qeydə alınmamışdır, çünki onların köçürüldükləri andan 300 ilə yaxın vaxt keçmişdir. İlk kitablar çıxana qədər türkdilli mühit.
Erməni-qıpçaq dilinin inkişafı necə və hansı əsaslarla baş verib, tədqiqatçılar hələ də cavab verə bilmirlər. Ancaq bu və ya digər şəkildə, üzərindəki 112 yazılı mənbənin hamısı 1521-ci ildən 1669-cu ilə qədər olan dövrə aiddir. Qəribədir ki, onların arasında 1618-ci ildə Lvovda məşhur erməni maarifçisi (Anadoludan olan) Hovhannes Kramadanentsin nəşr etdirdiyi qıpçaq dilində ilk çap olunmuş “Alqış Bitiki” (“Dua kitabı”) kitabı da var.
XVII əsrdə bu xalqın əvvəllər yaşadığı keçmiş Qızıl Orda ərazilərində qıpçaq dilinin artıq mövcud olmadığını nəzərə alsaq, bu, ikiqat maraqlı hadisədir. Ukrayna və Birlik ərazilərinə köçən ermənilər arasında möcüzəvi şəkildə sağ qaldı. Bu ərazilərdə onlar əsasən ticarətlə məşğul olurdular və yəhudi tacirlərinə uğurlu rəqib idilər ki, bu da hətta digər millətlərin Polşa tacının subyektləri arasında narazılığa səbəb olurdu.
Buna baxmayaraq, Polşa kralları ermənilərin işgüzar keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirir və onlara yazılı şəkildə müəyyən edilmiş hüquqlar verirdilər (“Lvov ermənilərinin nizamnaməsi”). 1578-ci ildə ermənilərin hüquqları katoliklərin hüquqları ilə bərabərləşdirildi.
Qeyd etmək lazımdır ki, erməni-qıpçaqlara münasibətdə onların mənşəyinə dair başqa bir versiya da var ki, bunu xüsusilə yerli tarixçi Eduard Vartanov dəstəkləyir. Onun fikrincə, qıpçaqların bir hissəsi erməni kilsəsinin qanunlarına uyğun olaraq xristianlığı qəbul etmiş, eyni zamanda öz dillərini saxlamışlar. Ona görə də Vartanovun fikrincə, Qara dənizin şimalında və Krasnodar diyarında yaşayan bugünkü ermənilər əslində polovtsiyalıların törəmələridir.
İstənilən halda qıpçaq dilinin latın və erməni əlyazmalarında yazı şəklində qorunub saxlanması və təsbit edilməsi faktının özü diqqəti cəlb edir. Bunun sayəsində Orta Asiya, Rusiya Qafqazı, Volqaboyu və Sibirin çoxsaylı xalqlarının, o cümlədən tatarların danışdığı “qıpçaq dil qrupu” adlandırılan dillərin ona ən yaxındırlar. Və tatarlar arasında tatar dilinin Mişar ləhcəsi ortaq əcdadların dilinə ən yaxındır, burada tatar dilinin ədəbi variantında (Kazan dialekti) olmayan qədim türk sözləri qorunub saxlanılmışdır.
Beləliklə, ermənilərin və naməlum katolik rahiblərin sayəsində bu gün türk xalqlarının nümayəndələri öz uzaq əcdadlarının dilini öyrənmək imkanı əldə edirlər.
bbabo.Net